हिजो अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवसको अवसरमा सामाजिक संजाल र मिडिया हरु मा एउतै मात्र नारा गुन्जिरह्यो। “जय नारी”, “ह्यापी वोमेंस डे ” र “महिला उत्सव” जस्ता नारा सामाजिक मिडियामा गुञ्जिरहेका छन्। तर के यी नारा मात्र पर्याप्त छन् ? के यिनीहरूले महिलाको नेतृत्व भूमिकालाई साँचिकै सम्मान दिएका छन् ? के नेपालमा महिलाहरू नेतृत्वको लागि सही तरिकामा सशक्त छन् ?
नेपालमा महिलाको नेतृत्व र प्रतिनिधित्वको अवस्थाले दुई स्पष्ट सत्यलाई देखाउँछ। पहिलो, जबकि महिला सशक्तिकरणको नारा र अभियान सार्वजनिक क्षेत्रमा गुञ्जिरहेका छन्, व्यावहारिक रूपमा ती अक्सर औपचारिकतासम्म सिमित रहन्छ। दोस्रो, महिलाहरू सक्षम र योग्य भए पनि उनीहरूले उच्च नेतृत्व स्थानहरूमा पुग्न संघर्ष गर्नु पर्छ। समाजको मानसिकता अझै पनि महिलालाई सहायक भूमिकामा मात्र देख्न चाहन्छ, र जब महिलाहरू नेतृत्वमा आउँछन् भने उनीहरूको क्षमतामा शंका र संकोच गरिन्छ।
यो केवल नेपालको समस्या होइन; संसारभरि महिलाले नेतृत्व भूमिकामा पुग्नको लागि लामो संघर्ष गरेका छन्। आजका दिनमा संयुक्त राज्य अमेरिका, जर्मनी, भारत, फिनल्यान्ड र न्यूजील्याण्डजस्ता देशहरूमा महिलाहरू उच्चतम नेतृत्व स्थानमा पुग्न सफल भएका छन्। तथापि, नेपालमा अझै महिलाहरूलाई उच्च नेतृत्वमा पुग्न चुनौती आइरहेको छ र समाज अझै उनीहरूको नेतृत्वलाई सहज रूपमा स्वीकार गर्न तयार छैन।
तर समय परिवर्तन भइरहेको छ। महिलाहरू केवल सक्षम छैनन्, उनीहरू नेतृत्व गर्न तयार छन्। अब महिला नेतृत्व स्थापित गर्ने आवाज बलियो हुँदै गइरहेको छ र नयाँ पुस्ता नेतृत्व सम्हाल्न अगाडि आइरहेको छ। यस्ता नामहरूमा एक प्रमुख नाम हो: प्रियंका साउद।
प्रियंका साउद: नेतृत्वको नयाँ लहर
प्रियंका साउदको २०७९ को एफएसयू चुनावमा नेपाल ल क्याम्पसमा प्रतक्ष्य तर्फबाट अत्यधिक मत ल्याई “पर्सन अफ द एलेक्शन “ हुने बिद्यार्थी नेता हुन। यो जित केवल उनको व्यक्तिगत सफलता मात्र होइन। यो महिलाको नेतृत्वको नयाँ अध्यायको संकेत हो। ६४७ मत प्राप्त गरेर उनले नेपाल ल क्याम्पस जस्तो प्रतिष्ठित संस्थामा नेतृत्व को बिउ रोप्नु प्रियंका संगसंगै उनीसंग प्रत्यक्ष तर्फबाट निर्वाचित संज्योती नेम्बाङ्ग, प्रज्ञा ज्ञवाली र सपना गौतम को मात्र नभई नेपाल ल क्याम्पस मा अध्यनरत लगभग ८० प्रतिशत महिला को जीत हो ,जुन महिलाको नेतृत्वमा एक महत्वपूर्ण कदम हो।अहिले नेपाल ल क्याम्पसको स्वोवियु कार्यसमिति मा १९ जना मा जम्मा ६ जना महिला छन्।
जसमा अनेरास्वोवियुक तर्फबाट सह-सचिवमा आश्मिनी भेटवाल, कोसाध्यक्षमा संज्योती नेम्बाङ्ग, सदस्य मा प्रियंका साउद , प्रज्ञा ज्ञवाली, प्रिज्मा न्यौपाने र नेविसंघ का तर्फबाट निर्वाचित सदस्य सपना गौतम रहेका छन्। यो समाजको त्यो मानसिकतासँग टक्कर दिनु हो, जुन महिलालाई नेतृत्वको लागि योग्य ठान्दैन।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको अछामले जन्माएको एक विद्यार्थी नेत्री प्रियंका साउद नेपाल ल क्याम्पसमा LLM दोस्रो सेमेस्टरमा अध्ययनरत विद्यार्थी हुन्। नेपाल ल क्याम्पसमा गत २०७९ साल चैत ५ गते सम्पन्न स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन निर्वाचनमा ६४७ मत ल्याई म्यान अफ द इलेक्सन भई उनी अनेरास्ववियुको तर्फबाट प्रत्यक्ष निर्वाचित स्ववियु सदस्य हुन्।
अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (अनेरास्ववियु) को विदेश विभाग सचिव हुनुका साथै, यसभन्दा अगाडि उनी उपत्यका विशेष बागमती प्रदेश कमिटीमा सह-सचिव पदमा रहेकी थिइन्।उनले संगठन निर्माण, नीति निर्माण र विद्यार्थी समस्याहरूको समाधानमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। तथापि, महिला नेतृत्वलाई अझै सहज रूपमा स्वीकारिएको छैन।
प्रियंका साउदले अझै धेरै महिलाको नेतृत्वमा विश्वास गर्नको लागि उदाहरण प्रस्तुत गरेको छ।
यो केवल प्रियंका साउदको कथा मात्र होइन; यो नेपालका हरेक महिला नेतृको कथा हो। उनीहरूले जित्दा “भाग्यले जिताइन्” भन्ने आरोप आउँछ भने हार्दा भने “महिला भएकाले कमजोर भइन्” भन्ने टिप्पणी गरिन्छ। यो मानसिकता अझै नेपाली समाजमा जिवित छ, र अब यसलाई बदल्ने समय आएको छ।
विद्यार्थी राजनीतिमा महिला: प्रतीकात्मक मात्र होइन, नेतृत्व चाहिन्छ
नेपालको विद्यार्थी राजनीतिमा महिलाको उपस्थिति लामो समयसम्म केवल प्रतीकात्मक रह्यो। महिलाहरूलाई प्यानल भर्नका लागि वा समानुपातिक सन्तुलन कायम गर्नका लागि उम्मेदवार बनाइन्थ्यो, तर निर्णायक भूमिकामा उनीहरूलाई अवसर दिइँदैन थियो। यो परिपाटी अहिले बदलिँदैछ।
सुनिता बराल यसको उत्कृष्ट उदाहरण हुन्। उनी नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले) निकट अनेरास्ववियुको अध्यक्ष थिईन र विद्यार्थी राजनीतिमा नेतृत्व सम्हाल्ने उत्कृस्ट महिला नेतृ हुन्। उनले आफ्नो नेतृत्वमा महिलामुखी अभियान चलाउँदै अनेरास्ववियुमा महिलाको समुचित प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गरेकी छिन । तर उनलाई नेतृत्व स्वाभाविक रूपमा दिइएको थिएन, उनले नेतृत्वमा पुग्न संघर्ष गर्नुपरेको थियो।
विद्यार्थी राजनीतिमा महिलाको नेतृत्व थोरै छ, तर प्रियंका साउद र सुनिता बरालको नेतृत्वले यो धारणा बदल्न थालेको छ। अब समय आएको छ – महिला नेतृत्वलाई “प्रतिक”को रूपमा होइन, “परिणाम”को रूपमा हेर्न।
राष्ट्रिय राजनीतिमा महिला नेतृत्वको योगदान: के सम्मान मिलेको छ ?
नेपालको राष्ट्रिय राजनीतिमा महिलाको उपस्थिति ऐतिहासिक रूपमा कमजोर रहेको छ, तर केही उदाहरणहरू छन् जहाँ महिलाले नेतृत्व सम्हालेका छन्। तथापि, तिनीहरूको योगदानलाई आवश्यक सम्मान र मूल्याङ्कन गरिएको छैन।
नेपालकी पहिलो महिला राष्ट्रपति विद्या भण्डारीले नेपालको इतिहासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेकी छिन्। उनले दुई कार्यकालसम्म राष्ट्रप्रमुखको रूपमा काम गर्दा लैङ्गिक समानताको पक्षमा महत्त्वपूर्ण नीतिहरू निर्माण गरिन्।
महिला आरक्षण, राजनीतिक प्रतिनिधित्व र कानूनी सुधारमा उनले महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको छ। तर उनलाई प्रायः “पुरुष नेताहरूको छायाँमा रहेको नेतृ”को रूपमा चित्रित गरिएको छ।
अनुराधा कोइरालाले महिला हिंसा र मानव तस्करीविरुद्ध गरेको योगदान अतुलनीय छ। उनले हजारौँ महिलालाई मानव तस्करीबाट जोगाएकी छन्। तर, उनको योगदानलाई राजनीतिक रूपमा स्थापित गर्न सकिएन। यो समाजको त्यो मानसिकता दर्शाउँछ, जसले सामाजिक नेतृत्वलाई राजनीतिक नेतृत्वभन्दा कम आँक्छ।
यी उदाहरणहरू भनेको केवल केही महिलाहरूको योगदान हो जसले राष्ट्रिय राजनीतिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। अब यो सोच बदल्नुपर्छ। महिला नेतृत्वलाई सहानुभूति होइन, समान मूल्यांकन र सम्मान दिइनुपर्छ।
वैश्विक दृष्टिकोण: महिलाहरूले तोडिरहेका छन् ग्लोबल अवरोधहरू
नेपाल मात्रै होइन, संसारभर महिला नेतृत्वले चुनौतिहरूको सामना गर्दै आएको छ।
मलाला युसुफजाईले शिक्षा प्राप्तिका लागि संघर्ष गर्दा गोली हानिएको थियो।
ग्रेटा थनबर्गले जलवायु परिवर्तनविरुद्ध आवाज उठाउँदा “बालिका भएकाले बुझ्दिन” भन्ने आलोचना भयो।
एम्मा गोन्जालेजले हतियार नियन्त्रणका लागि अभियान चलाउँदा “कमजोर” भनियो।
तर यी महिलाहरूले नेतृत्वको जिम्मेवारी नत्यागे। कारण के हो भने उनीहरू केवल सक्षम छैनन्, उनीहरू साहसी पनि छन्।
महिला नेतृत्वलाई स्वीकार गर्ने समय अब आएको छ
नेपालको समाज अझै पनि महिलालाई सहायक भूमिकामा मात्र राख्न चाहन्छ। अब यो सोच भत्काउनुपर्ने समय आएको छ। महिलाले नेतृत्व गर्न सक्छन्, निर्णय लिन सक्छन् र देश चलाउन सक्छन्। प्रियंका साउदको जित, सुनिता बरालको नेतृत्व र विद्या भण्डारीको राष्ट्रप्रमुखको भूमिकाले यो सबैलाई प्रमाणित गरिसकेको छ – महिला नेतृत्व सम्भव छ, आवश्यक छ र अपरिहार्य छ।
[नेपाल ल क्याम्पसमा अनेरस्वोवियुको तर्फ बाट स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचनमा अध्यक्ष पदको उम्मेदवार बन्ने रेसमा समिर रिजाल र रोहित ओझा संगै दौडिरहेकी एक आकंछी हुन् प्रियंका साउद।]