मित्रलाल सापकोटा
विद्यार्थीहरूलाई फेल गराउनै नहुने सरकारी कुतर्क, विद्यालयहरूले जुनसुकै कर्म गरेर भएपनि तथ्याङ्कीय हिसाबमा आफ्नो नतिजा राम्रो देखाउने प्रतिष्पर्धाले नेपालको विद्यालय शिक्षाको परीक्षा पद्धति नै भताभुङ भैसकेको छ । विद्यार्थीहरूको मानसिकतामा नै नपढेपनि पास भैहालिन्छ भन्ने भ्रमले ठूलो स्थान लिएको छ । अधिकाशं अभिभावकहरूमा पनि आफ्ना नानीबाबुहरूले पढेनन् भन्ने चिन्ता कुनैबेला भुलेबिर्सेर विद्यालयमा गएर शिक्षक भेटेका बेला बाहेक अरूबेला खासै भएको पाइँदैन कि भन्ने जस्तो भएको छ । नीजि विद्यालयहरूमा त शुल्क तिर्न जाँदा ‘पैसाको खोलो बगाउन मात्रै हो बच्चाले पढ्दैन, पढाइसढाइ केहिपनि छैन’ भन्नेसम्म मात्रमा सीतिम रहेको छ । आजभोलिका अभिभावक अपवाद बाहेक आफै शाररिक रूपमा काम गर्न चाहन्नन्, गर्दैनन् भने बालबालिकालाई शाररिक काम लगाउने कुरै भएन तर पनि बच्चाले पढ्न समय दिँदैन । सोलोडोलो बच्चाको पढाइ कमजोर हुनुको आरोप मोबाइल र विद्यालयलाई थोपरेर अभिभावक पनि उम्कन खोजेको देखिन्छ । तर परीक्षा राम्रो हुनुपर्छ भन्नेमा चाहिँ एकमत छन् ।
यो शैक्षिक सत्रका अबका दिन भनेका बिभिन्न परीक्षाहरूका दिन हुन । विद्यालयहरूले आआफ्ना तरिकाले विद्यार्थीहरूको आन्तरिक परीक्षाहरू गराउन थालेका छन् । बिशेष गरि कक्षा आठ र दशका विद्यार्थीहरूको परीक्षा केन्द्रित पठनपाठन चलेको छ । विद्यालयको शिक्षाको गुणस्तरको मापन गर्ने परीक्षा स्थानीय रूपमा बिएलइ र राष्ट्रीय रूपमा सी परीक्षा हो । अबका दिनहरूमा प्राय सबै विद्यालयहरूको ध्यान नै यी दुइटा कक्षालाई दिने गरिन्छ । यी दुबै परीक्षाको नजिताको आधारमा विद्यालयहरूले आफ्नो शैक्षिकस्तरको प्रचार गर्ने र जिल्ला तथा स्थानीय तहमा ‘मेरो विद्यालय यस्तो र उस्तो’ भनेर जोत्ने अवसर बनाउनु पर्ने छ ।
तर के हाम्रा विद्यालयहरूका परीक्षा र यसका नतिजाले विद्यार्थीहरूको सहि मूल्याङ्कन गरेको छ त ? सम्बन्धित सबैलाई प्रश्न गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ? हाम्रा बोर्ड परीक्षाहरूको अवस्था त बिहारको बोर्ड परीक्षा जस्तो भैसकेको छ । हामीहरू बर्षभरि झारा टार्ने, विद्यालयका जिम्मेवार
व्यक्तिले (सरकारी होस् या नीजि विद्यालयका) बिभिन्न संघ संगठनको राजनीति गरेर हिँड्ने, कोहि कसैप्रति न जवाफदेहि हुने न आफ्नो कर्तव्य र दायित्व प्रति जिम्मेवार हुने अनि सजिलैसँग भन्ने ‘आजभोलिका बच्चाहरू पढ्दै पढ्दैनन्, तपाईले घरमा पढाउनु पर्यो नि आफ्ना बच्चालाई’ । यो कस्तो जिम्मेवारी हो यहाँ प्रश्न गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ?
यो देशमा सबैभन्दा ठूलो राजनीति नै शिक्षामा हुने गरेको छ । देशका मन्त्री देखि प्रधानमन्त्रीसम्म सबैको चासो दलीय स्वार्थ मिलाउन शिक्षा र शिक्षक माथि नै हुने गर्छ । यदि हुँदैनथ्यो भने २०२८ सालपछि समयसापेक्ष शिक्षा ऐन पनि परिवर्तन हुँदै जाने थियो । एकपटक सरकारी विद्यालयमा घुसेपछि त्यो राहतशिक्षक होस् चाहे स्थायी उसलाई अब न प्रश्न गर्न मिल्छ न उसलाई कसैले उसको जिम्मेवारी कति पुरा भयो भनेर सोध्न मिल्छ । किनकि अब उ कुनै दलको सदस्य हो, बोल्यो कि उसको पछाडी दल खडा हुन्छ । पेशागत भन्दा पनि दलको भातृसंगठन बनेको शिक्षकको संघ संगठन खडा भैहाल्छ ।
नीजि विद्यालयहरू पनि कम छैनन् । मालिकहरू नै प्रधानाध्यापक हुने हुँदा मालिकका सामु कसले प्रश्न गर्ने । यसका पनि प्याब्सन, एनप्याब्सन आदि नामका मालिकहरूका संगठनहरू खुलेका छन् । यसमा स्थानीय पालिका देखि जिल्ला, प्रदेश देखि केन्द्रसम्म कसरी कस्का खुट्टा तानेर पदमा पुग्ने ? पब्लिकेशनहरू र विद्यालयको पैसामा कसरी स्याँस तोड्ने अनि सम्बन्धित निकायहरूसँग कसरी हिमचिम बढाएर आफु पनि ठूलै मान्छे हो भन्ने देखाउने, भन्ने दैडादैडी चलेको चल्यै हुन्छ । यसैको सेरोफेरोमा शिक्षाका मन्दिरहरू लथालिङ्ग पनि भएका छन् ।
अभिभावकले पनि कुन विद्यालयहले कस्तो शिक्षा दिएको छ भन्ने मूल्याङ्कन गर्न छोडेको छ । आफ्ना बालबच्चालाई “अरेली काँडैले च्वास्स च्वास्स” आदि यस्तै गीतको ट्रयाक बजाएर नचाउने विद्यालय अहिलेका उत्कृष्ट शिक्षा प्रदान गर्ने, सुसंस्कृत र गुणस्तरिय शिक्षा प्रदान गर्ने विद्यालय भन्ने भ्रम हुन थालेको छ । जुन भ्रम पाल्नु हुँदैन । आन्तरिक परीक्षा कसरी लिएका छन् ? कस्तो मूल्याङ्कन गरेका छन् ? जीवन जगतसँग सरोकार राख्ने र आफ्नो लागि भैपरआउँदा कर्म गरेर खानसक्ने खुबीको विकास गराउन सिकाउने व्यवस्था कुन विद्यालयले के गरेका छन् त्यो पनि मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ ।
देशै नेताजति कोहि कमेडियन, कोहि स्टनबाज, कोहि गफ्फाज त कोहि भिलेन अनि विद्यार्थी चपली हाइटका डान्सर अनि परीक्षा, नतिजा, र देशको थिति फेरिन्छ त ? त्यसैले प्रधानमन्त्रीले ‘४८ प्रतिशत पास गराउने शिक्षक’ भनेर ड्यास हानेको होलान ।
विज्ञानको विकास र प्रविधिको विकासले आजका बालबालिकाहरू सकारात्मक भन्दा बढि नकारात्मक प्रभावित भएका छन् । यसमा कुनै दुईमत हुनुपर्छ भन्ने छैन । आजका विद्यार्थीहरूमा आफ्नोपन, मौलिकता, आफ्नो दिमाग लगाएर विश्लेषण गर्ने बानी छैन । नेपाली भाषा त राष्ट्रियस्तर बाटै भताभुङ बनाइएको छ त्यसैमा विद्यार्थीहरूले ब्याकरण होस् या निबन्ध आदि केहि पनि आफ्नो सृजनात्मकतामा लेख्न नसक्ने भएका छन् । भाषागत शुद्धता त सबै हराइसकेको छ । सानै कक्षा देखि नै सानो सानो हिसाबमा पनि क्याल्कुलेटरको प्रयोग गर्ने बानीले गणितीय प्रश्नहरूमा म्यानुल जोड गुणा भाग गर्ने बानी सबै मेटिएको छ । अँग्रेजीमा शब्दार्थ खोज्ने र वाक्यहरू आफै बनाएर त्यसको प्रयोग गर्ने बानी छैन । कुनैै कुरा लेख्न लगाउँदा च्याट जिपीटीको सहारा लिइन्छ । सबैकुरा प्रविधिमा छोडेर आफ्नो दिमागलाई डल बनाउने काम बढ्नाले गर्दा विद्यार्थीहरूमा क्रियटिभनेस भन्ने कुराको ह््रास भएको छ ।
हाम्रो परीक्षा प्रणाली पनि कुनै दिन लेख्नै नपर्ने, पढेको कुनै यादै गर्न नपर्ने भन्ने नआउला भन्न सकिन्न । खुलाकिताब परीक्षा प्रणालीको वकालत पनि हुने गरेको छ ।
अहिले हाम्रोमा जुन विद्यालय शिक्षा छ त्यो सैद्धान्तिक मात्रै छ । आफ्नो जीवनमा दैनिक आइपर्ने भोगाइहरूलाई हाम्रो पाठ्क्रमहरूमा राखिएको खासै छैन । विद्यालयहरूमा पनि यसप्रति कुनै चासो छैन । शिक्षकलाई सजिलो चाहिएको छ । मिहनत गर्न कसैलाई मन छैन । नमूना भनेर खोलिएका विद्यालयहरू मध्ये केहि मात्रै विद्यालयहरूमा बिषय अनुसारको अध्यापन हुन्छ । अरू सब उही किताबी कुरामा मात्रै व्यस्त भएका छन् ।
यो देशमा आइएनजिओले कागज मिलाएर तथ्याङ्क बनाएर काम देखाउन र परिणाममुखी भएको भन्न सिकाएको छ । यसैका आधारमा खान पनि सिकाएको छ । यसको असरले नेपालको शिक्षा र परीक्षामा पनि कागज मिलाएर गुणस्तर देखाउने परिपाटीको विकास भएको हो भन्दा कत्तिपनि अतिशोक्ति हुँदैन । यसका लागि बालअधिकारको नाउँमा विद्यार्थीलाई फेल नै गराउन नपाउने, सबै पास गराउने भन्ने परिपाटीको थालनी भयो । अनि हाम्रा विद्यार्थीहरूको मूल्याङ्कन पद्धति पनि बिग्रियो ।
आन्तरिक परीक्षाहरूका कुराले बाह्य मूल्याङ्कन थाह हुने कुरा भएन । तर गतबर्ष बिएलईको परीक्षामा बाँके बर्दियाका केहि पालिकाहरूले वास्तविक कडाइ गरेपछि विद्यार्थी र विद्यालयहरूको पढाइको स्तर सतह मै छताछुल्ल भयो । यसमा निकै ठूलो राजनीति पनि भयो । विद्यार्थीको अधिकारको हनन भएको भन्ने होहल्ला ती कागज मिलाएर तथ्याङ्क बनाउन सिकाउनेहरूले नै बढि गरे । परीक्षामा भएको त्यो कडाइले पक्कैपनि विद्यार्थीहरूमा पढ्नुपर्छ भन्ने बानी बस्न सक्थ्यो तर पहिला देखाउने अनि मौका परीक्षामा मिलाउने काम हुनु हुँदैन । यसमा सबै विद्यालयले आफ्नो स्तर मापन गर्नैपर्छ । परीक्षाको मामिलामा सबैले इमान्दार भएर काम गर्नैपर्छ । होइन भने हाम्रो शैक्षिकस्तर अझै खस्केर जानेछ । त्यसको निरन्तरता पनि जरुरी छ । मौका परीक्षा गराएर फेरि सबैलाई पास गराउने या एकाध बर्ष कडाइ गरेर फेरि लैबरिलै गर्ने परिपाटीको पनि अन्त्य हुनुपर्छ । यदि त्यसो गरिँदैन र उस्तै चाला हो भने त्यो कडाइको पनि कुनै अर्थ हुँदैन । यसैले पनि परीक्षालाई परीक्षाको मर्यादाभित्र रहेर नै सञ्चालन गनै सबै तयार बनौं । हाम्रो परीक्षा पद्धति जुन प्याट्रनमा रहेपनि स्तरलाई वास्तविक मापन गरेर जाने काम गरौं ।