अधिकारवादी संस्था एडभोेकेसी फोरमले गरेको एक अध्ययनले बालन्याय कार्यान्वयनमा सुधारको खाँचो औल्याएको छ । फोरमले गरेको अध्ययन अनुसार बालन्यायमा, अनुसन्धान, अभियोजन र न्यायसम्पादनमा सुधारको आवश्यकता देखिएको हो । फोरमले हालै गरिएको फौजदारी न्याय सम्बद्ध निकाय बिचमा गरिएको परामर्श बैठकमा एडभोकेसी फोरम नेपालले सन् २०२३ मे देखि सन् २०२४ अप्रिल महिनासम्म हिरासतमा गरेको अनुगमनबाट हिरासतमा थुनुवा उपर हुने यातनाको न्यूनिकरण, थुनुवाको स्थास्थ्य परिक्षण शत प्रतिशत गर्ने गरिएको भएता पनि अझै पनि थुनुवाले स्वतन्त्र रुपमा बयान गर्न नपाएको, यातना र गैर कानूनी थुनाका घटना नरोकिएको, थुनुवालाई दिने खाना न्यून गुणस्तर भएको भनी थुनुवाहरुले गुनासो गर्ने गरेको तथ्य प्रस्तुत गरिएको थियो ।
फौजदारी न्याय सम्बद्ध निकायहरु बिचमा भएको परामर्श बैठकमा कानूनको बिवादमा परेका बालबालिकाको मुद्धाको अनुसन्धान, अभियोजन र न्याय सम्पादनका साथै बालसुधार गृह ब्यवस्थापनमा अझै समस्याहरु देखिएकाले सुधारको आवश्यकता औल्याईएको थियो । यसै गरि बालसुधार मापदण्ड अनुसार संचालन हुन नसक्दा बेलाबखतमा झडप, तोडफोड र मृत्यु सम्मका घटना हुने गरेको, कानूनी बिवादमा आएका बालबालिको लागी सुधार र सुरक्षाको प्रबन्ध हुन नसकेको तथ्य प्रस्तुत गरिएको थियो । कार्यक्रममा बालन्याय सम्पादनमा देखिएका कमीकमजोरी सुधार गर्दै जाने बिषयमा सबै सम्बद्ध पक्षले प्रतिवद्धता जनाएकाले आगामी दिनमा बालन्यायको सुढृढीकरणमा मद्धत पुग्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
वालवालिकाले गल्ती गर्छन्, अपराध गर्दैनन् । वालवालिकाले गरेको कामको प्रकृति र परीणाम थाहा पाउदैनन्, अपराध मानिएको कार्य वालवालिकावाट भएको अवस्थामा पनि उनीहरुको मनशाय तत्व सवल र पूर्ण हुंदैन त्यसैले वालकलाइ सजाय गर्न सकिन्न, सच्याउन सकीन्छ भनिएको हो ।
वालवालिकावाट हुन जाने कानूनको उलंघनलाइ फौजदारी कानून राखिदैन । ठुला अभियुक्तलाई जस्तै ब्यवहार गरि सजाय गरीदा आफूलाइ असल नागरीकको रुपमा विकास गर्न पाउने अवसरवाट बालबालिका वंचित हुन पुग्दछन् । ठुलालाई जस्तै गरि कारवाही गरिदा वालकको कलिलो मानशपटलमा सामाजिक र कानूनी संस्था प्रति नकारात्मक प्रभाव पर्न गई उनीहरु भित्र अपराधिक मनोवृत्तिको विकास भई एक वयस्क अपराधीको रुपमा परीणत हुने संभावना रहन्छ । त्यसैले वालबालिकालाई दण्ड गर्नु भन्दा सुधार गर्नु पर्छ भनिएको हो ।
बालबालिकाहरु बिभिन्न कारणले अपराधिक क्रियाकलापमा लागेका हुन्छन् । अपराधको परिणाम थाहा नपाई देखासिकि र परिस्थितिका कारणले पनि बालबालिकाहरु अपराधिक कार्यमा लाग्ने गर्दछन् । स्वभावैले बालबालिकाहरु जिज्ञासु र चन्चल स्वभावका हुने भएकाले कानूनी बिवादमा पर्ने गरेको देखिएको छ । बालबालिकामा घर परिवार र सामाजिक परिवेसको नकारात्मक असर पर्नु, आमाबाबुले उचित हेरचाह र संरक्षकत्व प्रदान नगर्नु, गरिवी, वारिवारिक बेमेल, झै झगडा लगायतका कारण बालबालिकाहरु अपराधिक कार्य तर्फ लाग्ने गरेको पाईएको छ ।
वालन्यायको मुख्य उदेश्य भनेको कानूनको बिवादमा आएका बालबालिकाहरुलाई अपराधीको रुपमा हेर्ने भन्दा पनि उनीहरुको आचरणमा सुधार ल्याउनु हो । उनीहरुलाई असर नागरिक बनाई समाजमा पुनस्थापित गराउनु हो । बालन्यायलाई भिन्न दृष्टिले हेर्नु पर्ने मुख्य कारणहरुमा हरेक बालक व्यक्तिमा कुनै न कुनै मात्रामा विज्याई गर्ने र दुराचारी प्रवृत्ति हुन्छन् । बालबालिकाले गर्ने कानूनको उल्लंघन सोची विचारी गरेको हुँदैन । बाल दुराचारबाट बालक स्वंयम पीडित हुन्छ । बालन्याय प्रशासनको उद्देश्य विज्याईकर्तालाई सुधार्नु हुन्छ न कि दण्ड गर्नु ।
बालन्यायको कार्यान्वयनको सवालमा कुरा गर्दा प्रहरी र सरकारी वकिल कार्यालयबाटै उमेर खुलेको प्रमाण सहित मुद्धाको अभियोगजन गर्ने, अभिभावक वा सामाजिक सस्थाको जिम्मामा छाडेर मुद्धाको पुर्पक्ष गर्ने, मुद्धाको सुनुवाईमा प्राथमिकता दिने लगायतका केहि सकारात्मक प्रयासहरु भएता पनि अझै पनि धेरै सुधार हुनु पर्ने देखिएको छ । बालइजलासबाट मुद्धाको सुनुवाई गर्ने पद्धतीको बिकाश अझै पुर्ण रुपमा हुन सकेको छैन भने ठुला अभियुक्तसंगै थुनामा राख्ने, हत्कडी लगाउने, उमेर नखुलेकाको उमेर यकिन नगरी अभियोजन गर्ने कार्य अझै रोकिएको छैन । यसै गरि अनुसन्धानको क्रममा बालबालिकालाई दिशान्तर गर्न सक्ने कानूनी ब्यवस्था भए पनि त्यसको कार्यान्वयन बिरलै हुने गरेको छ ।
बालबालिकाहरुलाई पक्राउ पर्दा सादा पोषाकमा रहेका सुरक्षाकर्मीले पक्राउ गर्नु पर्ने अभिभावकलाई जानकारी दिएर पक्राउ गर्नु पर्ने, बालमैत्री वातावरणमा सोधपुछ गर्नु पर्ने कानूनी प्रावधानको पनि पालना भएको पाईदैन । बालमैत्री त के कतिपय वालकहरुलाई त मुद्धामा साबिती गराउने बहानामा कुटपिट गरि यातना समेत दिने गरिएको पाईएको छ । यसै गरि अदालतको थुनुवा कक्षमा राख्दा हत्कडी फुकाउने तर अरु बेला हत्कडी लगाउने प्रबृत्ति पनि अझै पुर्ण रुपमा हट्न सकेको छैन । अदालतमा ल्याईसकेका बालबालिकालाई पनि बालइजलासमा नराखी ठुला थुनुवासंगै राख्ने कार्य अझै रोकिएको छैन ।
कानूनको विवादमा परेका वालवालिकाहरुको मुद्दाको सनुवाई वाल अदालत वा वाल इजलाशवाट हुने ब्यवस्था भए पनि त्यसको पनि अदालतबाट पुर्ण रुपमा पालना भएको पाईदैन । म्याद थप गर्दा मुद्दाको सुनुवाई गर्दा बालइजलासमा नगरि अन्य मुद्दा सरह सुनुवाई गर्ने प्रबृत्तिले न्यायालय पनि बालन्यायको सवालमा संवेदनशील हुनु पर्ने देखाएको छ ।
बालबालिका सम्बन्धि ऐन २०७५ को परिच्छेद ४ मा बालन्याय सम्बन्धी ब्यवस्था गरिएको छ । ऐनको दफा २० मा बालन्याय सम्पादन गर्दा बिचार पुर्याउनु कुराहरु बारे ब्यवस्था गरेको छ । जस अनसार बाल न्याय सम्पादन कार्यमा संलग्न ब्यक्ति, पदाधिकारी र बाल अदालतले न्याय सम्पादनको सिलसिलामा यस ऐनमा अन्यत्र उल्लिखित कुराहरुको अतिरिक्त देहाएका कुराहरु बिचार गर्नु पर्दछ भनेको छ । (क) बालबालिकालाई असर पर्ने कुनै निर्णय गर्नु अघि निजको धारणा बुझ्ने (ख) बालवालिकाको हित र स्वार्थ जोडिएको कुनै पनि बिषयमा निर्णय गर्नु अघि निजको बाबु, आमा, परिवारका अन्य सदस्य वा संरक्षकलाई आफ्नो भनाई राख्ने अवसर दिने । (ग) बालबालिकाको उमेर, बौद्धिक बिकासको स्तर, आस्था र साँस्कृतिक मुल्य मान्यता अनुरुपको बोली, वचन र ब्यवहार गर्ने (घ) बालबालिकासंग सम्बाद गर्दा निजले चाहेको भाषामा गर्ने र आवश्यकता अनुसार दोभाषेको सहयोग लिने भनीएता पनि त्यसको पुर्ण कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।
कसुरजन्य कार्यको आरोप लागेको बालबालिकालाई नियन्त्रणमा लिईरहन आवश्यक नदेखिएमा निजको परिवारको सदस्य, संरक्षक वा नजिकको नातेदारलाई जिम्मा लगाउनु पर्ने, नियन्त्रणमा लिएको खण्डमा नियन्त्रणमा लिएको कुराको जानकारी निजको परिवारको सदस्य, संरक्षक वा नजिकको नातेदारलाई जिम्मा लगाउनु पर्ने ब्यवस्था गरेको छ । अनुसन्धान अधिकारीले बालबालिकालाई नियन्त्रणमा लिदा बल प्रयोग गर्न नपाउने ब्यवस्था पनि कानूनले गरेको छ । नियन्त्रणमा लिईएको बालबालिकालाई सम्भव भएमा बालमनोबिज्ञ वा बालहित सम्बन्धी काम गर्ने ब्यक्तिसंग सम्पर्क गराई आवश्यक परामर्श सेवा उपलब्ध गराउनु पर्ने ब्यवस्था कानूनले गरे पनि पक्राउ परेका सबै बालकले यस्तो सुबिधा पाएको देखिदैन । नियन्त्रणमा लिईएको बालबालिकालाई बाल अदालतको अनुमतिले एक पटकमा पाँच दिनमा नबढ्ने गरि एक्काईस दिनसम्म निगरानी कक्षमा राख्न सक्ने ब्यवस्था कानूनले गरे पनि प्रहरी कार्यालयमा निगरानी कक्ष नहुदा बालकहरुलाई ठुला अभियुक्तसंगै थुनामा राख्ने गरिएको छ ।
कसुरजन्य कार्यको आरोप लागेको बालबालिकाको शारीरिक अवस्था, उमेर, कसुरजन्य कार्य गर्दाको परिस्थिति वा निगरानी कक्षको अवस्थालाई ध्यानमा राख्दा निजलाई निगरानी कक्षमा राख्न उपयुक्त छैन बाल अदालतलाई लागेमा बाल अदालतले खोजेको बखत उपस्थित गराउने शर्तमा त्यस्तो वालबालिकालाई निजको बाबुृ, आमा, परिवारका अन्य सदस्य वा संरक्षक र निजहरु नभए बालबालिकाको हक हितको संरक्षण गर्ने कार्यमा संलग्न सामाजिक संस्था वा बालसुधार गृहको जिम्मा लगाई मुद्धाको अनुसन्धान गर्ने आदेश दिन सक्ने ब्यवस्था बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०७५ ले गरेको छ ।
कानूनले कुनै पनि बालबालिकालाई मुद्दाको पुर्पक्षको सिलसिलामा थुनामा राखिने छैन र निजसंग धरौटी वा जमानत मागिने छैन भनेको छ । तर ब्यवहारमा बालकलाई ठुला अभियुक्तसंगै थुनामा राख्ने गरिएको छ ।
बालबालिकाको जिउज्यान जोखिममा पर्ने, निजद्धारा सकैलाई हानी नोक्सानी पु¥याउने, त्यस्तो बालबालिका भागी जाने वा अन्य कुनै कारणले अन्यत्र राख्न उपयुक्त नहुने प्रर्याप्त आधार भएमा, तीन बर्ष वा सो भन्दा बढी कैद सजाय गर्नु पर्ने कसुरजन्य कार्यको अभियोग लागेका बालबालिका तत्काल प्राप्त प्रमाणबाट कसुरदार देखिने भएमा वा कसुरदार हो भन्ने बिश्वास गर्ने मनासिव आधार भएमा बालअदालतले कसुरजन्य कार्यको अभियोग लागेका बालबालिकालाई कारण खुलाई पुर्पक्षको लागी बालसुधार गृहमा राख्न सक्ने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ ।
उल्लेखित अवस्थामा बाहेक कसुरजन्य कार्यको अभियोग लागेका अन्य बालबालिकालाई चाहिएको बखत उपस्थिति गराउने शर्तमा बाबु, आमा, परिवारको अन्य सदस्य वा संरक्षक र निजहरु नभए बालबालिकाको हकहितको संरक्षण गर्ने संस्था वा ब्यक्तिको जिम्मा लगाउन सकिनेछ ।
बालबालिका सम्बन्धी नयाँ कानूनले १८ बर्ष मुनीकालाई बालक मानेको सन्दर्भमा कानूनी बिवादमा आउने बालकहरुको संख्या बढ्न गएको छ । कानूनले १० बर्ष मुनीका कुनै बालकले अपराध गरेका कुनै सजाय नहुने, १० देखि १४ बर्ष उमेरकाले जुनसुकै गम्भीर अपराध गरेको भएपनि ६ महिनासम्म कैद सजाय हुने, १४ देखि १६ सम्मकाले अपराध गरेमा ठुलालाई हुने सजायको आधा हुने र १६ देखि १८ बर्षसम्मकाले अपराध गरेमा ७५ प्रतिशत सजाय हुने ब्यवस्था कानूनले गरेको छ ।
बालन्याय कार्यान्वयनमा अहिले पनि बिभिन्न समस्याहरु देखिने गरेका छन् । ऐन नियममा भएका व्यवस्थाको प्रभावकारी कार्यान्वयनको अभाव, बालन्याय प्रशासनका सरोकारहरुमा सम्वेदनशीलताको अभाव, कतिपय सरोकारवालामा बालन्यायका प्रावधानको ज्ञानको अभाव, तालीमको अभाव, कानून विपरीत कार्य गर्ने बालबालिकलाई हेर्ने सामाजिक दृष्टिकोणमा परिवर्तन हुन नसक्नु बालन्यायका कार्यान्वयनका चुनौती हुन् ।
जिल्लामा बालसुधार गृहको अभाव, मुद्धाको सुनुवाईमा देखिने गरेको ढिलाई सबै मुद्धामा समाजसेवी र बालविशेषज्ञको उपस्थिति र तिनको प्रतिवेदन सामेल हुन नसक्नु, अनुसन्धनको लागी छुट्टै प्रहरी इकाइको ब्यवस्था नहुनु, शारीरिक मानसिक परीक्षण, सामाजिक अध्ययन प्रतिवेदन पेश नुहने, बालक सुधारका उपायहरु नअपनाईनु, समाजसेवी बाल विशेषज्ञ वा बाल मनोवैज्ञानिकको उपस्थिति प्रभावकारी हुन नसक्नु बालन्याय कार्यान्वयनमा देखिएका समस्याहरु हुन ।
बाल न्याय (सम्पादन) कार्यबिधि नियमावली २०७६ अनुसार बालकहरु पक्राउ परे पछि उनीहरुको आर्थिक, सामाजिक अवस्था, अपराध गर्दाको परिस्थिति लगायतको मनोसामाजिक अवस्थाको बारेमा बाल समाजसेवी र बालमनोबिज्ञले दिनु पर्ने हुन्छ । कानूनले मुद्धाको थुनछेक आदेश अगावै यस्तो प्रतिवेदन पेश गर्नु पर्ने भनेता पनि मुद्धा फैसला हुँदाका बखत राय पेश प्रचलन छ । कतिपय अदालतले उनीहरुको रायलाई फैसलामा कमै उल्लेख गर्ने गरेको पाईन्छ ।
कानून राम्रो हुने तर कार्यान्वयन पक्ष फितलो भयो भने कानूनले लिएको लक्ष्य पुरा हुन सक्दैन । कानून बनाउने तर त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने आवश्यक संयन्त्रको निमार्ण गरिएन भने राम्रो कानूनको कुनै अर्थ छैन । कानून कार्यान्वयनकर्ताको इच्छाशक्ति अभावमा बालन्यायले राखेको उदेश्य र लक्ष्य पुरा हुन सक्दैन । अत अपराधमा बालबालिकाको बढ्दो सख्यालाई रोकि बिभिन्न कारणले अपराधिक कार्यमा संलग्न हुन पुगेका बालबालिकाहरुलाई सद्रमार्गमा लगाउन र समाजमा पुनस्थापना गराई असल नागरिक बनाउनका बालन्याय सम्बन्धी कानूनी प्रावधानहरुको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन जरुरी छ । बालन्याय सम्पादन गर्दा बालबालिकाको सर्वोत्तम हितलाई हेर्न जरुरी छ । बालबालिकाको मुद्धामा संबेदनसिल भई सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट जिम्मेवारीपुर्वक बालन्यायले लिएको उदेश्य पुरा गर्ने गरि कार्य गर्न जरुरी छ । (लेखक अधिवक्ता हुन्)