धार्मिक आस्था र विश्वासबाट प्रारम्भ भएको हिन्दु नारीहरुको पवित्र पर्व हरितालिका तीज आजभोली आडम्बर प्रदर्शन गर्ने मेलो बनेको छ । तीज आउन महिना दिन अघि देखि नै दरका नाममा भोज भतेर र नाचगान शुरु हुन्छ, अचेल । त्यो पनि घरमा होइन होटल, रेष्टुरेन्ट र पार्टी प्यालेसहरुमा ! घर छाडेर रेष्टुरेन्ट पुगेको तीजको दरको मेन्यु पनि बदलिएको छ । सेलरोटी र खिर अचारको ठाउँ पिज्जा, बर्गर र आइसक्रिमले लिएको छ । दुध, दहि र घ्युको ठाउँ केके जाती पेय पदार्थले लिएको छ । भन्नै पनि नमज्जा लाग्ने त्यस प्रकारका वस्तुहरुमा केके पर्छन् विद्वान् पाठकहरुलाई थाहा भएकै कुरा हो । यसरी समाज कता तिर जान लागेको हो ? बडो चिन्ताको विषय बनेको छ ।
पहिले पहिले आफुलाई कम्युनिष्ट भन्नेहरुले तीजको विरोध गरेको सुनिन्थ्यो । महिलालाई दासको रुपमा चित्रण गर्ने यो पर्व सामन्ती समाजको निरन्तरता हो, त्यसैले यसको अन्त्य हुनुपर्छ भन्ने जस्ता अति क्रान्तिकारी भाषण गरेको पनि सुन्न पाइन्थ्यो । लोग्नेको खुट्टाको पानी खानुपर्ने र लोग्नेकै दिर्घायुको लागि ब्रत (भोको पेट) बस्नुपर्ने यो पर्वले महिलाको आत्मसम्मान ठेस पुर्याउने तर्क समेत गर्ने गरेको सुनिन्थ्यो ! आजभोली ति कम्युनिष्ट र क्रान्तिकारीहरु कता हराएछन् खै ? तिनको आदर्श कता गएछ कुन्नि ? केहि अत्तोपत्तो छैन । अझ हास्यास्पद त के छ भने अहिले तिनै कम्युनिष्ट पार्टीहरु नै धमाधम होटल, रेष्टुरेन्ट र पार्टी प्यालेसहरुमा महिना दिन पहिले देखि नै तीज कार्यक्रमको आयोजना गरेर भोज भतेर र नाचगान चलाइरहेका छन् ! अहिले त यस्तो छ कि तीज कार्यक्रम आयोजना नगर्ने कुनै समुह, संस्था, संगठन वा पार्टी नै छैन । तीज कार्यक्रम आयोजना गर्नु अनिवार्य जस्तै भैसकेको छ ।
यसो भनिरहँदा तीजको विरोध गर्न खोजिएको बिल्कुलै होइन । यो आलेखको उद्देश्य त्यो कदापि होइन । बरु तीजको महत्व र महिमा, यसको धार्मिक एवं सांस्कृतिक पक्ष, मुल्य, मान्यता र यसको मौलिकता माथिको प्रहारबाट यसलाई कसरी जोगाउने भन्ने चाहिं यो आलेखको मूल आशय र विषय हो । हो, चाडपर्व वा रितिरिवाज वा संस्कृति भित्रका खराब पक्षलाइ समय क्रम संगै हटाउदै र छोड्दै जानुपर्छ । यसमा दुइमत हुन सक्दैन । तर कुनैपनि चाडपर्व वा रितिरिवाज वा संस्कृतिलाई थप विकृत भने बनाउनु हुँदैन । यसले समाजको हित कदापि गर्दैन । अहिले तीज सबैभन्दा भड्किलो पर्व बनेको छ । महंगा महंगा गरगहना र लुगाकपडा प्रदर्शन गर्ने प्रतिस्पर्धा जस्तो बनेको छ तीज ! होटेल र रेष्टुरेन्टमा महिनै दिन जसो चल्ने दर नामको भतेरले कति फजुल खर्च बढाएको छ ? यसको हिसाब गरी साध्य छैन । यसले कैयौंको खल्ती रित्याएको छ ! समाजमा आडम्बर मौलाएको छ । यसलाई रोक्न भने जरुरी छ ।
हरेक बर्ष भाद्र शुक्ल द्वितीया देखि पन्चमी सम्म मनाइने हिन्दु नारीहरुको अत्यन्त महत्वपूर्ण र पवित्र एवं धार्मिक पर्व हो, हरितालिका तीज । भगवान शिवलाई पतिको रुपमा प्राप्त गर्न हिमालयकी छोरी पार्वतीले कठोर तपस्या गरि बरदान पाएको दिन हो, हरितालिका तीज । विवाहित महिलाले आफ्नो पतिको सुस्वास्थ्य र दिर्घायुको कामना सहित व्रत बस्ने र अविवाहित महिलाले सुयोग्य पति प्राप्त होस् भन्ने कामना सहित व्रत बसी पूजाआजा गरि मनाइने पवित्र पर्व हो, हरितालिका तीज । तर आजभोली यतिमै मात्र सिमित रहेन, हरितालिका तीज । हिजोआज तीजको परिभाषा लगभग बदलिएको छ । माइतीको आँगनमा बाबुआमा, दाजुभाई र दिदीबहिनी जम्मा भएर मनाइने हरितालिका तीज अहिले होटल र पार्टी प्यालेसमा पुगेको छ । व्रत र पुजाआजा गरि भाद्र शुक्ल द्वितीय देखि पन्चमी सम्म मनाइने हरितालिका तीज आजभोली दरका नाममा महिनैभरी मनाउन थालिएको छ । व्रत र पुजाको स्थान भोजभतेरले लिएको छ । शृंगारको नाममा गरगहना र वस्त्रको प्रदर्शन, गीतको नाममा उच्छृङ्खलता र नाचको नाममा अंग प्रदर्शन एवं अश्लिलताको प्रदर्शन बढिरहेको छ । त्यसैगरी आजभोलिका कतिपय तीज गित र नाचगान त घरपरिवारमा बसेर हेर्न र सुन्न सकिने खालका पनि छैनन् ।
के हामीले खोजेको संस्कृति यस्तै हो त ?। अनि हरितालिका तीजको संस्कृति यहि हो त ?। अझ अचम्म र दुखद पक्ष त केछ भने कतिपय संघ संस्थाहरुले नै तीज आउनु कहिले हो कहिले, पहिल्यै नै तिज कार्यक्रमहरुको आयोजना गर्ने र भोजभतेर एवं नाचगान गर्ने गरेको देखिन्छ । यो झनै विकृतिको रुपमा मौलाएको छ । संस्कृतिको संरक्षण गर्नु हरेक व्यक्ति, समुह, संघ संगठन र सरकार सबैको दायित्व हो । तर, संकृतिको नाममा विकृति भित्र्याउने छुट भने हामी कसैलाई छैन ।
महिनादिन पहिल्यै देखि तीजका नाममा भोजभतेर र नाचगान न त सांकृतिक ÷ धार्मिक रुपमा सहि देखिन्छ न त साधन, स्रोत, समय र औचित्यका हिसावमा सहि । पर्वको मर्म बुझेर त्यसको उपभोग र प्रचलन गर्नु राम्रो कुरा हो । तर पर्वलाई नै गिज्याउने गरि, त्यसको मर्म विपरित कार्य गर्नु गराउनुलाई भने शोभनीय मान्न सकिंदैन । तीजमा आएको यस प्रकारको विकृतिले हरितालिका तीज पर्वको मर्म माथि गम्भीर आघात पु¥याएको छ भने नयाँ पुस्ता माझ तीज पर्वको गलत सन्देश प्रवाह भैरहेको छ । केहि वर्ष देखि संस्थागत रुपमा तीज कार्यक्रमको आयोजना गर्ने प्रचलन पनि ह्वात्तै बढेर गएको छ । पछिल्लो समयमा त लगभग प्रतिष्पर्धा जसरी कार्यक्रमहरुको आयोजना भैरहेको देखिन्छ । महिला सँग सम्बन्धित संघ संस्था मात्र होइन, राजनीतिक पार्टी, सरकारी ÷ गैरसरकारी संघ संस्था, उद्योगि, व्यापारी, कर्मचारी, वकिल, पत्रकारहरुका संघ संगठन, क्लब, समूह आदि सबैले तीजको कार्यक्रम आयोजना गर्ने र भोजभतेर एवं नाचगान गर्ने गरेको देखिन्छ । लगभग यो चलन जस्तै भैसकेको छ ।
तीज वा कुनैपनि चाडपर्व मनाउने विषयमा कसैको पनि दुइमत हुन सक्दैन । यो त सुखद पक्ष हुँदै हो । चाडपर्व, रितिरिवाज, धर्म संकृति त कुनैपनि देश र समाजका निम्ति अमुल्य उपहार र निधि हुन् । यसको संरक्षण र सम्वर्द्धन गरिनुपर्दछ । तर यिनको मुल्य, मान्यता र पहिचानलाई भने कायम गर्नुपर्ने हुन्छ । कुनैपनि चाडपर्वको आफ्नै विशेषता, मूल्य, मान्यता र पहिचान हुन्छ । चाडपर्वको आफ्नो विशेषता, मुल्य र मान्यता अनुसार त्यसको संरक्षण गर्नु, जगेर्ना गर्नु र त्यसलाई निरन्तरता दिनु संस्कृति हो भने त्यसको मुल्य, मान्यात, आदर्श, पहिचान र विशेषताको प्रतिकुल हुने कार्यहरु गर्नु विकृति हो । अहिले यो पवित्र पर्व हरितालिका तीज विकृतिको शिकार बनेको छ ।
यस्ता विकृतिले हाम्रो संस्कार र संकृतिका मुल्य एवं मान्यतालाई दिग्भ्रमित गर्ने र समग्र समाजलाई नै दुषित बनाउने हुनाले यस खालका विकृति र विसंगतिलाई हटाइ हाम्रो संस्कार, संस्कृति, रितिरिवाज र चाडपर्वलाई मौलिक एवं स्वच्छ र स्वस्थ राख्न एकदमै जरुरी छ । हामीले हाम्रा सन्ततिलाई दिने भनेकै हामि सँग भएको संस्कार, संस्कृति, रितिरिवाज र चालचलन हो । अरु कुरा त मानिस संगै मेटिएर, हराएर, बिलाएर जाने हो । धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा वैज्ञानिक महत्व, अर्थ र विशेषता भएका यस्ता पर्वहरुको मर्म, भावना र उद्देश्य अनुरुप सभ्य तथा सुसंस्कृत तवरले चाडपर्वहरु मनाउनु र धर्म एवं संस्कृतिको संरक्षण गर्नु हामि सबैको साझा कर्तव्य हो ।