नेपालको खाद्य सुरक्षा अवस्था अहिले अत्यन्त चिन्ताजनक बन्दै गएको छ । कृषिमा भएको चरम भ्रष्टाचार र प्रणालीगत असफलताले खाद्य संकटलाई गम्भीर बनाएको छ । यस अवस्थालाई सुधार गर्नको लागि एकतासहितका कदमहरू आवश्यक छन् र कृषिक्षेत्रमा पुनर्जागरण गर्ने ठूलो आवश्यकता छ ।
खाद्य संकटको अवस्था
नेपालको खाद्य सुरक्षा अवस्थाले हाल बोक्ने दबाबलाई अस्वीकार गर्न सक्दैन । कृषिमा आवश्यक सामग्री र संसाधनहरूको उचित व्यवस्थापन नहुदा उत्पादनमा कमी आएको छ र खाद्य संकटका संकेत स्पष्ट देखिएका छन् । दैनिक जीवनका लागि खाद्य वस्तुहरूको मूल्य अनियन्त्रित ढंगले बढिरहेको छ र अहिले यो प्रक्रियालाई थेग्न सक्ने अवस्था छैन ।
यसवेला खाद्य संकटको अभावलाई न्यूनीकरण गर्नका लागि विभिन्न उपायहरूमा ध्यान दिन आवश्यक छ । अहिलेको अवस्थामा आम नेपालीलाई भान्छामा खाद्य सामग्रीको खपत कम गर्न बाध्य बनाएका छन् । यस्तो स्थितिलाई दीर्घकालीन समाधान गर्ने कुनै ठेस योजना प्रस्तुत गर्न सरकार असफल छन् ।
कृषिमा चरम भ्रष्टाचार
नेपालको कृषिक्षेत्रमा चरम भ्रष्टाचारका कारण कृषि उत्पादन बृध्दि र व्यवस्थापन चुस्तदुरुस्त हुन सकेको छैन । कृषिसम्बन्धी सब्सिडी र योजनाहरूमा व्यापक अनियमितता र भ्रष्टाचारका कारण किसानहरूलाई अनावश्यक दवाब र समस्याहरूको सामना गर्नुपरेको छ । यसले कृषिक्षेत्रको विकासलाई ठेस पुर्याएको छ र खाद्य उत्पादनमा नकारात्मक प्रभाव पार्दै आएको छ ।
अधिकांश कृषी सामग्रीको वितरणमा हुने भ्रष्टाचारले किसानहरूलाई मर्कामा पारेको छ । यसले गर्दा उत्पादनमा कमी आउनु, खाद्य मूल्य वृद्धि हुनु र खाद्य सुरक्षा संकट बढ्नु स्वाभाविक हो । यस समस्याको समाधान गर्न सक्षम नेतृत्व, उचित निगरानी र पारदर्शिता आवश्यक छ ।
हरित क्रान्तिको आवश्यकता
नेपालको कृषिक्षेत्रमा हरित क्रान्ति सहितको पुनर्जागरणको आवश्यकता बढेको छ । कृषिक्षेत्रलाई पुनर्जीवित गर्नका लागि प्रणालीगत सुधार र नयाँ दृष्टिकोण अपनाउनुपर्ने छ । यो सुधारको प्रक्रिया कृषिको आधारभूत संरचनामा सुधार ल्याउन र स्थानीय किसानहरूलाई सशक्त बनाउनमा केन्द्रित हुनुपर्छ ।
कृषि क्षेत्रमा पुनर्जागरणको लागि, विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउन सकिन्छः
सुधारिएको सरकारी नीति र योजनाः कृषिमा बढी पारदर्शिता र प्रभावकारी नीतिहरूको आवश्यकता छ । सरकारी योजनाहरूलाई सही ढंगले कार्यान्वयन गर्न र भ्रष्टाचारको विरुद्ध सख्त कारबाही गर्नुपर्नेछ ।
विकासशील प्रविधिको प्रयोगः नयाँ प्रविधिहरूको प्रयोग गरेर उत्पादन क्षमता वृद्धि गर्न सकिन्छ । यस्ता प्रविधिहरूलाई किसानहरूको पहुँचमा ल्याउन सहयोग पुर्याउनु पर्नेछ ।
सामाजिक जनचेतना र सहभागीताः खाद्य सुरक्षा र कृषिको महत्वलाई बुझ्न जनचेतना अभियान चलाउनुपर्छ । किसानहरूको सहभागिता र सरोकारवाला संस्थाहरूको सक्रियता आवश्यक छ ।
जनशक्ति अभाव, आपूर्तिमा सरकारको उदासीनता
नेपालका किसानहरूलाई अहिले कठिन परिस्थितिहरूको सामना गर्नुपरेको छ । कृषिक्षेत्रमा भएको जनशक्ति अभाव, बीउ र मलको आपूर्तिमा ढिलाई र सरकारले दिने अनुदान र न्यूनतम समर्थन मूल्यको कमीले किसानहरूको जीवनलाई थप कठिन बनाएको छ । साथै, भारतीय उत्पादनहरूले नेपाली उत्पादनलाई बजारमा ठूलो चुनौती दिएका छन् । यी समस्याहरूले नेपाली कृषिमा गम्भीर असर पारेका छन् ।
जनशक्ति अभाव
नेपालका ग्रामीण क्षेत्रहरूमा कृषिमा संलग्न जनशक्ति दिनानुदिन घट्दै गएको छ । युवा वर्ग खेतीमा रुचि नदेखाउने र शहरमा बिदेशमा रोजगारका अवसरहरू खोज्न जाने प्रवृत्तिले कृषि क्षेत्रमा जनशक्ति अभाव भएको छ । गाउँका वृध्द किसानहरूको हातमा रहेको खेतबारी सम्हाल्न मुस्किल परेको छ । उनीहरूले थोरै जनशक्ति सँगै काम गर्दै फसलको उत्पादनमा असन्तोषजनक नतिजा प्राप्त गर्दै छन् ।
बीउ र मलको असमय आपूर्ति
कृषि उत्पादनको लागि आवश्यक बीउ र मलको आपूर्ति सही समयमा नहुँदा किसानहरूलाई ठूलो कठिनाइ भइरहेको छ । यसका कारण, फसल लगाउने समयमा उचित बीउ र मल नपाएर किसानहरूले कमजोर उत्पादन प्राप्त गरिरहेका छन् । बीउ र मलको अभावले फसलको गुणस्तर र मात्रामा प्रतिकूल प्रभाव पार्छ, जसले गर्दा बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न पनि मुस्किल हुन्छ ।
सरकारको उदासीनता
सरकारले कृषिमा अनुदान र न्यूनतम समर्थन मूल्य प्रदान गर्ने वाचा गरे पनि, यस क्षेत्रमा अपारदर्शिता र असमानता देखिएको छ । किसानहरूले अनुदान प्राप्त गर्नका लागि लामो प्रक्रियामा फसेका छन् र यथार्थमा अनुदानको रकम असामान्य ढंगले वितरण गरिएको छ । न्यूनतम समर्थन मूल्यको कमीले किसानहरूको लाभको हकलाई ठेस पुर्याएको छ । किसानहरूले आफूले उत्पादित वस्तुहरूका लागि सही मूल्य नपाएर घाटा भोगिरहेका छन् ।
भारतीय उत्पादनको चुनौती
नेपालका कृषिहरूलाई भारतीय उत्पादनहरूको कडा प्रतिस्पर्धासँग जुध्नुपरेको छ । भारतीय उत्पादनहरूको बजारमा उपलब्धता र मूल्यको प्रतिस्पर्धाले नेपाली उत्पादनलाई हतोत्साहित गरेको छ । भारतीय उत्पादनहरू प्रायः सस्तो मूल्यमा उपलब्ध हुने र बजारमा ठूलो मात्रामा रहेका कारण, नेपाली उत्पादनले मूल्यमा प्रतिस्पर्धा गर्न र बजारमा स्थान बनाउन मुस्किल भइरहेको छ ।
बाँदरहरू सहित अन्य वन्यजन्तुद्वारा खेतिपातीमा आक्रमण
नेपालका किसानहरू अहिले वन्य जनावरसँग गम्भीर समस्यामा परेका छन् । विशेष गरी बनका बाँदरहरूको आक्रमणले बालीनाली नष्ट हुने गरेको छ । मानवीय गतिविधिहरूले वन क्षेत्रहरूको अतिक्रमण गरेपछि वन्य जनावरहरूको आवास तथा बिचरण क्षेत्र घटेको छ जसले गर्दा उनीहरू भोजनको खोजीमा मानव बस्तीतर्फ आकर्षित भएका छन् ।
कृषि जग्गामा बाँदरहरूले किसानहरूको मकै, हरियो सागसब्जी र फलफूलमा भारी क्षति पुर्याएका छन् । यी वन्य जनावरहरूको ठूलो झुण्ड खेतीमा प्रवेश गर्दै खाद्य सामग्रीलाई चोर्छन् जसले किसानहरूको उत्पादनमा प्रतिकूल असर पार्दछ ।
मानव अतिक्रमण र वनक्षेत्रको संक्षेपणका कारण वन्य जनावरहरूको प्राकृतिक आवास घटेको छ । यसको परिणामस्वरूप, वन्य जनावरहरू, विशेषगरी बाँदरहरू, अब कृषि क्षेत्रहरूमा भोजन खोज्न बाध्य भएका छन् । यो समस्याले किसानहरूको जीवनलाई थप कठिन बनाएको छ र यसका कारण उनीहरूले ठूलो मानसिक र आर्थिक दबाब भोगिरहेका छन् ।
यस समस्याको समाधानका लागि वन संरक्षण र किसानहरूको सुरक्षाको लागि प्रभावकारी उपायहरू अपनाउन आवश्यक छ । वन क्षेत्रहरूमा वृक्षारोपण र अतिक्रमण नियन्त्रण गर्नाले वन्य जनावरहरूको प्राकृतिक आवासलाई सुरक्षित राख्न सकिन्छ र किसानहरूको समस्यामा कमी ल्याउन सकिन्छ ।
निष्कर्ष
नेपालका किसानहरू अहिले गम्भीर समस्याहरूको सामना गर्दै छन् । जनशक्ति अभाव, असमय आपूर्ति, र सरकारको उदासीनता जस्ता समस्याहरूले कृषिक्षेत्रमा व्यापक असर पारेका छन् । यसका साथै भारतीय उत्पादनको चुनौतीले नेपाली किसानलाई थप कठिन परिस्थितिमा राखेको छ । यी समस्याहरूलाई समाधान गर्न, समग्र कृषिव्यवस्था सुधार्न र किसानहरूको जीवनस्तर उकास्न आवश्यक छ । किसानहरूको समस्यामा सरकारको ध्यान जान्नुपर्छ र उनीहरूको समस्याहरूको स्थायी समाधान खोज्नका लागि ठोस कदम चाल्नुपर्छ ।
नेपालमा खाद्य सुरक्षा संकटको सामना गर्न कृषिक्षेत्रमापुनर्जागरण अपरिहार्य छ । भ्रष्टाचार र प्रणालीगत असफलताहरूलाई समाधान गर्दै प्रभावकारी नीतिहरू र विकासशील प्रविधिहरूको प्रयोग गरेर खाद्य उत्पादनमा वृद्धि ल्याउन सकिन्छ । समाजका सबै तहबाट एकजुट भएर र व्यक्तिगत प्रयास गरेर यस समस्याको समाधान खोज्न सकिन्छ । सम्भवतः यही समयमा कृषि क्षेत्रमा पुनर्जागरणको प्रयासले मात्र नेपालको खाद्य सुरक्षा संकटलाई दीर्घकालीन समाधान प्रदान गर्न सक्छ ।