बुध्दले ज्ञानको खोजीका लागि हिमालयको सट्टा मैदान किन रोजे ?

डा. विधुप्रकाश कायस्थ

बुध्दत्व प्राप्त भए पछी ज्ञानको प्रसारमा लागेका सिध्दार्थ गौतमलाई संसारले बुध्द भनी चिने। पालीभाषामा बुध्दत्वको यो परम अनुभूतिलाई सम्यकसंबोधि वा अनुत्तरा-सम्यक-संबोधि भनिन्छ, जसलाई “उच्चतम पूर्ण जागरण” वा “अतुलनीय, पूर्ण, र सिद्ध ज्ञान” मानिन्छ। यो अवस्था केवल एक अमूर्त अवधारणा मात्र नभएर एक परिवर्तनकारी अनुभव हो जसले बुद्धलाई अन्य प्रबुध्द हस्तिहरूबाट भिन्न उचाईमा उभ्याएको छ।

बुध्द शब्द विभिन्न बौध्द परम्पराहरूमा विभिन्न तरिकामा बुझिन्छ। बुध्द अर्को पर्यायबाची प्रमुख शब्द तथागत हो। आफ्नो विलासी र संरक्षित पालनपोषणमा हुर्केका सिध्दार्थ गौतमले आफ्नो दरबारबाट बाहिर चारवटा गहिरो दृश्यहरू देखे: एक वृद्ध मानिस, एक बिरामी व्यक्ति, एक मृत शरीर, र एक तपस्वी। मानिसका यी अवस्थाहरु देखेर उसलाई बुढ्यौली, रोग र मृत्युको कठोर वास्तविकता उहाँलाई निराश तुल्यायो।

बुध्द इतिहासको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण आध्यात्मिक व्यक्तित्वहरू मध्ये एक हो। उनको ज्ञानको खोज र बुध्द धर्मको स्थापनाले शताब्दीयौंदेखि विद्वान र खोजकर्ताहरूलाई मोहित बनाएको छ। उनको यात्राको एक विशेष चाखलाग्दो पक्ष भनेको हिमालयको कठोर उचाइको सट्टा भारतको मैदानमा ज्ञान खोज्ने उनको निर्णय हो। ज्ञानको लागि बुध्दको खोज गहिरो समावेशी थियो जसको उद्देश्य मानव अनुभवको संरचनाबाट उत्पन्न भएको थियो।

उसले देखेको व्यापक पीडा बीचको भिन्नताले उसको मनमस्तिष्कमा जीवनको सार र त्यस्ता पीडाहरूमाथि विजय प्राप्त गर्ने सम्भावनामाथि कौटुहलता जगायो। यो पीडा बुझ्नको लागि सिध्दार्थले आफ्नो शाही जीवन र परिवारलाई त्यागेर आध्यात्मिक यात्रामा लाग्ने निधो गरे। यो खोजले अन्ततः उहाँलाई बुध्दत्वमा पुर्यायो जहाँ उहाँले दुःखबाट मुक्तिको बाटो पत्ता लगाउए। अन्ततः उनी बुद्धको रूपमा चिनिए।

सिध्दार्थले ज्ञानको खोजका लागि बोधगयामा ध्यान गर्ने निर्णय गरे। बोधगया उत्तरी भारतको उर्वर मैदानमा अवस्थित, आध्यात्मिक महत्व र सांस्कृतिक जीवन्तताले भरिएको ठाउँ थियो। हिमालयको पृथक र कठोर परिस्थितिहरूको विपरीत, मैदानहरूले थप पहुँचयोग्य र अतिथिमैत्री वातावरण प्रदान गर्यो। गंगा नदी बेसिनले उनलाई शिक्षा केन्द्रहरूको साथै समृध्द समुदायमा ठूलो दर्शकहरूसँग संलग्न हुन सक्ने पृष्ठभूमि प्रदान गर्यो। आफ्नो गहिरो ध्यान पछ्याउँदै संसारसँग जोडिन यो परिबेशले उनलाई साथ दिए ।

हिमालय सट्टा मैदान किन ?
हिमालयको सट्टा भारतीय मैदानहरूमा ध्यान गर्ने बुध्दको निर्णयलाई धेरै चिन्तन र मननले आकार दिएङ्को थियो। यो निर्णयले उनको आध्यात्मिक खोजको व्यावहारिकतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।

पहुँच र सामुदायिक संलग्नता: पहुँच र सामुदायिक संलग्नतालाई मध्य नजर राखेर जब बुध्दले भारतको मैदानमा ध्यान गर्न रोजेका थिए । गंगा नदी बेसिन वरपरको उर्वर क्षेत्र शिक्षा, संस्कृति र आध्यात्मिक आदानप्रदानको एक जीवन्त केन्द्र थियो। यस हलचलको परिवेशमा बुध्दले एकान्त खोजिरहेका थिएनन् बरु विद्वान, खोजकर्ता र आम मानिसको बृहत्तर सञ्जालसँगको सामिप्य खोजिरहेका थिए। यो गतिशील परिबेशले उनलाई अर्थपूर्ण प्रवचनमा संलग्न हुने र पछि विभिन्न श्रोताहरूसँग आफ्नो ज्ञान साझा गर्ने अवसर प्रदान गर्यो।
प्रतीकवाद र व्यावहारिकता: असहज हिमालयको विपरीत मैदानहरू सन्तुलन र मध्यस्थताको प्रतीक, बुध्दको मध्यमार्ग दर्शनको मुख्य तत्वहरू साबित भए। मैदानको उनको छनोटले चरमपन्थीधारबाट बच्न गरिएका प्रयासहरु उनको शिक्षा झल्किन्छ। तराईको अधिक समशीतोष्ण हावापानीले लामो समयसम्म ध्यानको लागि व्यावहारिक वातावरण प्रदान गर्यो।
ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सन्दर्भ: बुध्दको ध्यानको समयमा गंगा वरपरका मैदानी भूभागहरु पहिले नै पवित्र र आध्यात्मिक रूपमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। वाराणसी र बोधगया जस्ता शहरहरू आध्यात्मिक र बौध्दिक गतिविधिका केन्द्रहरू थिए। यो स्थान छनोट गरेर बुध्दले आफूलाई विद्यमान आध्यात्मिक परम्परासँग जोडे र समृद्ध सांस्कृतिक परिवेशमा संलग्न भए। धेरै दुर्गम हिमालयमा भन्दा यहाँ ध्यान गर्ने उनको निर्णय आफ्नो समयको जीवन्त आध्यात्मिक परिदृश्यमा आफूलाई डुबाउने रणनीतिक प्रयास थियो।
मानव अनुभवमा जोड: बुध्दका शिक्षाहरूले पीडाको सार्वभौमिकता र मानव अनुभव भित्र ज्ञानको सम्भावनालाई उजागर गर्यो। आफ्नो ध्यानको लागि मैदानहरू छनौट गरेर उनले गहिरो आध्यात्मिक अन्तरदृष्टि दैनिक जीवनबाट पछि नहटेर सबैको लागि पहुँचयोग्य थियो भनेर देखाए। उनको छनोटले एक्लोपन वा चरम परिस्थितिहरूबाट नभई जीवनको वास्तविकताहरू बीच ज्ञान प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वासलाई जोड दियो। यो दृष्टिकोणले आध्यात्मिक अनुभूति संसारसँग सन्तुलित र एकीकृत संलग्नताबाट प्राप्त हुन्छ भन्ने उनको व्यापक सन्देशलाई प्रतिबिम्बित गर्यो।
विरासत र प्रभाव
बुध्दको हिमालयको सट्टा भारतको मैदानमा ध्यान गर्ने छनौटले उहाँको शिक्षाको प्रसारमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो। स्थानको पहुँचले व्यापक र समावेशी आध्यात्मिक समुदायको विकासलाई सहज बनायो। ध्यान स्थानको उनको छनोटबाट जीवनमा सन्तुलित र एकीकृत दृष्टिकोण मार्फत मध्य मार्गको उनको सन्देशले ज्ञान प्राप्त गर्ने सम्भावनालाई जोड दियो।
भारतको मैदानमा ज्ञान खोज्ने बुध्दको निर्णयले उनले सिकाएका सिध्दान्तहरूको गहिरो समझलाई झल्काउँछ। उनको छनोट व्यक्तिगत प्राथमिकताको कुरा मात्र नभएर मध्य मार्गमा उनको शिक्षासँग मिल्ने रणनीतिक र प्रतीकात्मक निर्णय थियो। यसले उनको सन्देश व्यापक दर्शकहरूमा पुग्न र प्रतिध्वनित गर्न सुनिश्चित गर्यो।
(vidhukayastha@gmail.com)